Czartak, literatura współczesna
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Czartak, regionalistyczna grupa literacka założona w Wadowicach przez E. Zegadłowicza. Wydała kilka zeszytów czasopisma Czartak w latach 1922-1928. Do grupy należeli m.in.: E. Kozikowski, Z. Kossak-Szczucka, J. Wiktor oraz kilku wybitnych artystów-plastyków, jak J. Fałat, W. Weiss, Z. Pronaszko.
Program Czartaka łączył coś w rodzaju mistycyzmu religijnego z miłością przyrody i pochwałą "prostaczka" ściśle z nią obcującego. Niechętnie nastawiony do współczesnej cywilizacji. Inspirował się ideami ekspresjonizmu.
Nazwa grupy Ponowy i Czartak pochodzi od tytułów dwóch sztandarowych czasopism „Ponowa” i „Czartak”, którego 3 nr ukazały się w latach: 1922, 1925, 1928. Grupa ta wystapiła z programem swojskości, ludowości, antyurbanizmu.
Wstęp programowy pierwszego nr Czartaka napisany został przez Millera. Pojawiły się tu zapowiedzi „uniwersalimu” , ludowośc została połączona z kultem pracy. Po pierwszym numerze Miller wycofał się z czartaka, gdyżnie zgadzał się z ideologią grupy dotyczącą regionalizmu beskidzkiemu.
W drugim numerze o tym regionalizmie pisał Edward Kozikowski, jednak najważniejszą osobą był Zegadłowicz – w trzecim numerze głosił antyurbanizm, entuzjastyczny ruralizm, w życiu wiejskim, w bezpośrednim kontakcie i mistycznym związku z przyrodą widząc zbawienie ludzkości. Forma w poezji jest sprawą nieistotną: sam duch znajdzie sobie taką jaką mu będzie trzeba.
Zagadłowiczowskie mitologie i sentymentalizm Kasprowicza był wyrazem antycywilizacyjnych przekonań autorów, motywowanych niechęcią do amoralności miasta; ale nieuchronnie wynikał stąd i konserwatyzm poglądów społecznych.
Nr 3 był dla czartaka ostatnim.
EKSPRESJONIZM
EKSPRESJONIZM [fr.], kierunek w literaturze i sztuce rozwijający się w pierwszym trzydziestoleciu XX w., gł. w Niemczech. Kształtował się w opozycji do tendencji twórczych dominujących w 2 poł. XIX i w pocz. XX w.; odrzucał impresjonist. i naturalistyczne zasady ujmowania rzeczywistości, tradycyjnemu realizmowi opisowemu i psychol. przeciwstawiał postulat wyrażania prawd absolutnych i uniwersalnych przez spontaniczną ewokację stanów podświadomych, wewn. wizji i przeżyć, a estetyzującym i kontemplacyjnym nurtom modernizmu — ideę moralnej i społ. powinności sztuki. Filozoficznych i artyst. uzasadnień poszukiwał w antypozytywist. prądach myśli eur. przeł. XIX i XX w. (F.W. Nietzsche, H. Bergson, S. Freud), w tradycji średniow., barok. i romant., w twórczości symbolistów, a także w mistyce i teozofii orientalnej. Z założeń spirytualistycznych, koncentrujących się gł. na dualistycznej wizji życia, jako terenu walki ducha z materią i dobra ze złem, ekspresjonizm wyprowadzał utopijno-moralistyczny program przebudowy świata przez przywrócenie człowiekowi poczucia autentycznej, ponadosobowej więzi z ogólnoludzką wspólnotą, naturą czy Bogiem. Program ten przyjmował w realizacji postać dążeń niezwykle różnorodnych — od metafizyczno-rel. i mistycznych do anarchicznych, pacyfistyczno-humanitarnych i radykalno-społecznych. Te ostatnie, obejmowane wspólną nazwą aktywizmu, wyrażały się często w ostrych atakach na instytucje społeczeństwa mieszczańskiego i ustroju kapitalist., w potępieniu militaryzmu, a zwł. biurokratyzacji i mechanizacji życia w warunkach cywilizacji urb.-techn., która była dla ekspresjonistów zarówno przedmiotem fascynacji, jak odrazy, uzewnętrzniającej się np. w katastroficznym profetyzmie lub w poszukiwaniu azylu w świecie lud. czy egzotycznego prymitywizmu.
EKSPRESJONIZMU LITERATURA. Ośrodkami kształtującymi program ekspresjonizmu były gł. berlińskie pisma „Der Sturm” (1910–32), „Die Aktion” (1911–32), „Die Weissen Blätter” (1913–20); najżywszy rozwój ekspresjonizmu przypadł na lata I wojny świat., powojennego wrzenia rewol. i kryzysu gosp.; do bezpośrednich prekursorów zalicza się m.in. A. Strindberga, F. Wedekinda, R. Dehmela, do gł. przedstawicieli — J.R. Bechera, G. Benna, E. Lasker-Schüler, G. Trakla, F. Werfla (w liryce), W. Hasenclevera, G. Kaisera, E. Tollera, F. Wolfa (w dramacie), M. Broda, A. Döblina, K. Edschmida, L. Franka, Klabunda (w prozie); epizodyczne powiązania lub analogie pozwalają wiązać z kręgiem szeroko pojętego ekspresjonizmu takich twórców, jak: B. Brecht, F. Kafka, H. Mann, R.M. Rilke, a poza niem. obszarem językowym K. Čapek czy E. O'Neill. Najpełniej wystąpił ekspresjonizm w twórczości poet. i dram.; w liryce wykształcił się styl patetyczny i ekstatyczny, poszukujący środków maksymalnej ekspresji, m.in. przez stosowanie dynamicznych kontrastów i deformacji o charakterze hiperbolicznym, karykaturalnym czy groteskowym; w wypadkach krańcowych prowadziło to do uwolnienia wypowiedzi od więzów log. współzależności, czemu dodatkowo sprzyjały częste w ekspresjonizmie motywy halucynacji, wizji sennej, rozszczepienia osobowości. W dramacie, zwykle moralistycznym lub agitacyjno-politycznym, ekspresjonizm nawiązywał do symbol. i alegor. form scenicznych (misterium, moralitet), umożliwiających wprowadzenie bohaterów typowych i zbiorowych, reprezentujących określone idee i grupy społeczne.
W Polsce próbą programowego formułowania założeń kierunku była działalność pozn. pisma , skupiającego (początkowo pod patronatem S. Przybyszewskiego) teoretyków i pisarzy (J. i W. Hulewiczowie, A. Bederski, J. Stur, Z. Kosidowski). Trwalsze świadectwa obecności w literaturze pol. szeroko rozumianego ekspresjonizmu wiążą się z utworami pisarzy luźno współpracujących ze „Zdrojem” (E. Zegadłowicz, J. Wittlin), bądź nawet wyprzedzających okres właściwego rozwoju kierunku (S. Wyspiański, W. Berent, J. Kasprowicz, T. Miciński); oddziaływanie ekspresjonizmu uwidoczniło się też np. we wczesnej poezji skamandrytów, w twórczości K.H. Rostworowskiego, R. Jaworskiego, J. Kadena-Bandrowskiego, W. Wandurskiego, B. Schulza.
EKSPRESJONIZMU SZTUKA. Ekspresjonizm w sztukach plast. był związany z awangard. prądami pierwszego trzydziestolecia XX w. (np. , fowizmem, futuryzmem); gł. cechy: subiektywizm przez spontaniczne wyrażanie przeżyć wewn., tendencje mistyczne i krytyka współcz. cywilizacji, posługiwanie się brutalnym kontrastem, karykaturą i groteską, celowe deformowanie zewn. obrazu świata. Bezpośrednimi prekursorami ekspresjonizmu byli V. van Gogh, H. Toulouse-Lautrec, J. Ensor i E. Munch; ekspresjoniści nawiązywali m.in. do sztuki społeczeństw pierwotnych i sztuki dziecięcej, do średniow. rzeźby, sztuki lud., fowizmu i symbolizmu. Ogólną tendencją było przywiązywanie dużej wagi do spraw formy (linearyzm, deformacja obrazu, abstrakc. koloryt w dysonansowych zestawieniach), rezygnacja z wiernego odtwarzania rzeczywistości na rzecz wnikliwej analizy przeżyć wewn. i spotęgowania siły wyrazu (ekspresji). Rozwinęła się grafika (zwł. drzeworyt). Ośrodkiem ruchu było ugrupowanie (E.L. Kirchner, E. Heckel, K. Schmidt-Rottluff, E. Nolde, M. Pechstein) i (W. Kandinsky, F. Marc, A. Macke); z ekspresjonizmem byli związani także P. Modersohn-Becker, O. Kokoschka, E. Barlach, K. Hofer. Ekspresjonizm rozwinął się też we Francji (fowiści, malarze z ), Belgii (C. Permeke, F. Mesereel), Polsce (m.in. ugrupowania , Bunt), Holandii, Hiszpanii, a także w obu Amerykach (m.in. w Brazylii i Meksyku
ÉCOLE DE PARIS, Szkoła Paryska, nazwa nowatorskiej grupy malarzy reprezentujących różne tendencje artyst., działających na terenie Paryża; grupa ta, w odróżnieniu od dotychczasowej tzw. szkoły francuskiej, skupiała w większości artystów cudzoziemskich. École de Paris jest raczej nazwą nowego zjawiska socjol. w rozwoju sztuki nowocz. niż określonego jej prądu czy stylu, aczkolwiek napływ cudzoziemskich artystów do Paryża datuje się już od ok. 1900; początek École de Paris należy wiązać z powstaniem i rozwojem kubizmu (1907–14), kiedy oprócz fr. artystów, jak G. Braque czy A. Gleizes, wystąpili z kubistycznymi dziełami malarze: Hiszpanie — P. Picasso i J. Gris, Polak L. Marcoussis, Węgier A. Reth, Holender P. Mondrian, Meksykańczyk D. Rivera, i rzeźbiarze: Rumun C. Brǎncusi, Rosjanie — O. Zadkine, A. Archipenko. Inną grupę w École de Paris stanowili artyści reprezentujący 1914–39 różnorakie tendencje ekspresjonist.; oprócz Francuzów, jak M. Gromaire, E. George, Le Fauconnier, działali w Paryżu: Włoch A. Modigliani, Rosjanie — M. Chagall i Ch. Soutine, Polacy — T. Makowski, E. Żak, M. Kisling, M. Muter, L. Gottlieb, Japończyk L. Foujita, Norweg P. Krohg, artysta pochodzenia wł.-hiszp. J. Pascin; międzynar. charakter miało również w École de Paris ugrupowanie surrealistów (Hiszpanie — S. Dali i J. Miró, Włoch G. de Chirico, Niemiec M. Ernst) oraz abstrakcjonistów (artysta pochodzenia kubańsko-fr. F. Picabia, Czech F. Kupka, Holender P. Mondrian). Na kilka lat przed II wojną świat. w Paryżu znaleźli schronienie artyści, którzy musieli emigrować z Niemiec jako przedstawiciele prześladowanej przez reżim nazistowski tzw. entartete Kunst (M. Beckmann, L. Feininger, W. Kandinsky). Po II wojnie świat. nazwą École de Paris znowu zwykło się określać stale przebywających w Paryżu artystów fr. i obcych (Galerie Charpentier urządzała doroczne wystawy pod tytułem „École de Paris”) kontynuujących nurt surrealistyczny (M. Ernst, V. Brauner, W. Lam), lecz przede wszystkim reprezentujących sztukę abstrakc. (M.E. Vieira da Silva, S. Poliakoff, V. Vasarely, Wols, Zao-Wou-ki, A. Magnelli, H. Hartung, P. Tal-Coat, N. de Staël, G. Mathieu i in).
FORMIŚCI, awangard. ugrupowanie artyst., zał. 1917 w Krakowie p.n. Ekspresjoniści Pol., 1919 Formiści Polscy, następnie Formiści; utworzone w atmosferze oddziaływania nowych kierunków eur. (ekspresjonizm, kubizm, futuryzm); przy znacznym zróżnicowaniu postaw (S.I. Witkiewicz Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia 1919, L. Chwistek Wielość rzeczywistości 1921) członków ugrupowania łączyło wspólne stanowisko przyznające formie nadrzędną rolę w dziele sztuki, sprzeciw wobec sztuki naturalistycznej oraz dążenie do log. uporządkowanej formy. Inspiracji szukano w sztuce prymitywnej, lud., a także w tradycji wielkiej sztuki dawnej. Członkowie (uczestnicy I wystawy w Krakowie 1917): Chwistek, T. Czyżewski, L. Gottlieb, G. Gwozdecki, J. Hrynkowski, M. Mierzejewski, T. Niesiołowski, A. i Z. Pronaszkowie; 1918–21 dołączyli: J. Fedkowicz, H. Gotlib, Witkiewicz, K. Winkler, E. Zak, A. Zamoyski, a następnie m.in.: L. Dołżycki, K. Lille, Sz. Syrkus, H. Stażewski, R.K. Witkowski; czasopismo „Formiści” (6 numerów, 1919–21; red. Czyżewski, Chwistek, potem Czyżewski, Winkler). Działalność Formistów, poza plastyką, obejmowała też inne dziedziny artyst., np. pokazy tańca formistycznego (R. Sachetto), odczyty, wieczory poezji. W literaturze głosili autonomię formy poet., rozumianej jako brzmieniowy kształt wypowiedzi, postulowali lirykę luźnych skojarzeń i odległych zestawień obrazowych; reprezentatywnym przykładem poezji formistycznej jest wczesna twórczość Czyżewskiego. W 1919 Formiści prowadzili Wolną Szkołę Sztuk Pięknych w Zakopanem. Ostatnie (1922) wystąpienia Formistów to 2 wystawy w Polsce i udział w wystawie paryskiej Jeune Pologne; 1922–24 nastąpił powolny rozpad ugrupowania.
ABSTRAKCYJNA SZTUKA, abstrakcjonizm, termin, który w najszerszym zakresie znaczenia określa każdy rodzaj sztuki nie naśladującej form obserwowanych w naturze. Najczęściej używany w węższym zakresie jako jeden z kierunków w sztuce XX w., który odrzuca tradycyjną koncepcję sztuki mimetycznej. W sztuce abstrakcyjnej zarysowały się 2 podstawowe nurty: abstrakcja geom., polegająca na operowaniu różnorodnymi formami geom. i abstrakcja org., w której są stosowane formy nieregularne sugerujące kształty organiczne. Sztuka abstrakcyjna jest konsekwencją zapoczątkowanej w malarstwie eur. 2 poł. XIX w. stopniowej rezygnacji z wątków tematycznych; proces ten, narastając od impresjonizmu do kubizmu, przygotował grunt dla sztuki abstrakcyjnej W 1910 W. Kandinsky namalował swoje pierwsze obrazy abstrakc., 1911 sztukę abstrakcyjną zaczynają uprawiać w Monachium czł. ugrupowania , a we Francji niektórzy uczestnicy ruchu kubistycznego (); również w innych krajach w 1910–14 pojawiali się coraz liczniejsi abstrakcjoniści: Litwin — M.K. Čiurlionis, Czech — F. Kupka, Rosjanie — M.F. Łarionow, N.S. Gonczarowa (), Włoch — A. Magnelli, Francuz, pochodzenia niem. — H. Arp. W 1912 w Paryżu powstało pierwsze ugrupowanie z programem sztuki abstrakcyjnej — Section d'or. W 1918–39 dominowała abstrakcja geom.; na gruncie sztuki abstrakcyjnej powstały idee powiązania malarstwa z innymi sztukami plast., rozwijało się nowe pojęcie jedności stylowej, kwitła twórczość teoret.; tendencje te zarysowały się najsilniej w Holandii — P. Mondrian, i teoria , w Rosji — K. Malewicz (), W.J. Tatlin (), A.M. Rodczenko, El Lissitzky, oraz w 1918–34 w Niemczech — w założeniach ; we Francji duże znaczenie miały ugrupowania i . Ewolucja rzeźby ku sztuce abstrakcyjnej dokonywała się na podłożu idei konstruktywizmu (C. Pevsner, N. Gabo) oraz przez stopniowe upraszczanie figury ludzkiej i form org. (C. Brǎncusi, Arp, H. Moore). W Polsce program sztuki abstrakcyjnej realizowały ugrupowania Blok, praesens, a.r.; do gł. przedstawicieli sztuki abstrakcyjnej należeli: M. Szczuka, H. Berlewi, W. Strzemiński, H. Stażewski, K. Hiller, M. Jarema, J. Stern, rzeźbiarka K. Kobro. Po II wojnie światowej nastąpił niezwykle bujny rozkwit sztuki abstrakcyjnej, zwł. w USA; charakterystyczne jest dążenie do integracji sztuk plast.; źródłem inspiracji oprócz twórczości tzw. prymitywów staje się sztuka dalekiego Wschodu (gł. kaligrafia); dominują odmiany abstrakcji niegeom., swobodna gra plam barwnych i form, nieograniczona inwencja twórcza i ekspresja — nurt ekspresjonizmu abstrakc. i jego odmiany: , , action painting, abstrakcja chromatyczna (m.in. A. Gorky, J. Pollock, M. Tobey, Wols, H. Hartung, M.E. Vieira de Silva, M. Rothko, P. Soulages), abstrakcja impresyjna (J. Bazaine, R. Bissière) i romant.-magiczna (W. Baumeister, J. Dubuffet), strukturalizm (A. Tapies); po 1960 zaznaczyły się nowe prądy sztuki abstrakcyjnej wizualnej (m.in. ) będące reakcją na ekspresjonizm abstrakc., a także próbą nowej interpretacji abstrakcji typu geom. (), wzbogaconej o elementy ruchu i przestrzeni (). W abstrakc. rzeźbie powojennej dominował nurt romant.-ekspresyjny operujący fakturą metalowego tworzywa (D. Smith, T. Roszak), nadal była też uprawiana rzeźba o formach org. oraz geom., której konsekwencją stał się rozwój, wywodzącej się ze sztuki A. Caldera, rzeźby kinet. (N. Schöffer, J. Tinguely). W Polsce po okresie realizmu socjalist. od 1955 rozwijały się liczne odmiany abstrakcji niegeom. (w malarstwie — T. Kantor, A. Kobzdej, S. Gierowski, w rzeźbie — A. Ślesińska), od lat 60. przeważają eksperymenty wizualne z elementami geom.-kinet. (A. Marczyński, Z. Gostomski, R. Winiarski, rzeźbiarze K. Jarnuszkiewicz, J. Berdyszak, M. Szańkowski).
Zespół Literacki „PRZEDMIEŚCIE”
1. Warszawa; V1958 – I 1962
2. Reaktywowana grupa międzywojenna, powołana przy Związku Literatów Polskich w Warszawie.
3. Członkowie: Helena Boguszewska, Jerzy Ficowski, Jerzy Kornacki, Jan Józef Lipski, Jan Nepomucen Miller, Ignacy Robb – Narbutt, Jan Wyka.
4. Zespół został reaktywowany w 25 lat od chwili powstania Przedmieścia międzywojennego. Inicjatorami ponownego powołania grupy byli Helena Boguszewska...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]