Cyprian Kamil Norwid - Białe kwiaty(1), Różnośći
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Aby rozpocząć lekturę,
kliknij na taki przycisk ,
który da ci pełny dostęp do spisu treści książki.
Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym
LITERATURA.NET.PL
kliknij na logo poniżej.
Cyprian Norwid
Białe kwiaty
Opracowanie tekstu
i studium wstępne
Juliusz W. Gomulicki
2
ower Press 2000
Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000
3
Patos i milczenie
I
Słowo jest ogień – milczenie jest lawa.
Tak się oryginalnie złożyło, że najwcześniejszy znany dzisiaj wiersz Norwida, sonet Sa-
motność, zaczyna się
od słowa „Cisza”, a więc od tego słowa-klucza, które bezustannie wy-
stępowało – czy raczej: pulsowało – w jego twórczości poetyckiej, trafiając w rezultacie i do
jego estetyki, i do jego poglądów filozoficznych.
Czymkolwiek jednak była dla Norwida c i s z a – jako tło, nastrój czy sytuacja – ważniej-
szym od niej był dla poety jej najistotniejszy bodaj składnik, a mianowicie m i l c z
e n i e, którego pochwałę zawarł w drugiej zwrotce tego samego młodzieńczego sonetu:
Jak niewolnik, co ciężkie siłą więzy skruszy
I zgasłe życie w sercu na nowo poczuje,
Tak ja, na chwilę zwolnion z natrętnych katuszy,
Wdzięk i urok milczenia czuję i pojmuję.
I 3
1
Ktoś, kto czyta wiersze ahistorycznie, wyrywając je z ich naturalnego kontekstu, potrak-
towałby może to wyznanie jako jeszcze jeden banalny przykład romantycznej konwencji po-
etyckiej, ten jednak, kto uważnie przyjrzy się jego dacie (1840) i miejscu publikacji (War-
szawa), powinien zrozumieć, że ma tu do czynienia z przejmującym swoją szczerością jękiem
czy też westchnieniem więziennym, Warszawa paskiewiczowska była bowiem prawdziwym
więzieniem dla każdego poety, który czuł i myślał patriotycznie i który uczucia swoje, pra-
gnienia i marzenia pragnął przekazać swoim ówczesnym czytelnikom.
Takim poetą był właśnie młody Norwid, o którym jeden z jego warszawskich przyjaciół
(Albert Potocki) wyraził się nawet, że „zmarła czy wskrzeszona Polska go obwieści – poetą
swych wnętrzności... synem swych boleści”, będąc zaś takim poetą był już przez to samo ska-
zany w owych pierwszych, młodzieńczych latach swojej twórczości na tragiczne, i to potrójne
przy tym... milczenie.
Milczenie zaś, wyjaśnijmy tu od razu, występowało wtedy w trojakiej co najmniej postaci,
w pewnych przypadkach było bowiem p r z y m u s e m, w innych o b o w i ą z k i e m, a w
jeszcze innych świadomie wybraną p o s t a w ą przyjmowaną wobec niektórych objawów
ówczesnego życia politycznego i społecznego, wszystkie te zaś. postacie były uwarunkowane
z kolei przez straszną niewolę, w jakiej znajdowało się wówczas całe społeczeństwo Króle-
stwa Polskiego, duszące się pod jarzmem znienawidzonego caratu.
„Katusze” młodego sonecisty były więc katuszami niewoli, wymieniony zaś przez niego, i
to w druku, „niewolnik” – co było, trzeba podkreślić, niebywałym niedopatrzeniem stołecznej
1
Wszystkie podwójne liczby (rzymska i arabska) wprowadzone bezpośrednio do tekstu (w nawiasach) albo
umieszczone pod cytatami poetyckimi (bez nawiasów) służą lokalizacji poszczególnych wypowiedzi Norwida w
jego Pismach wszystkich, t.
I–
X,
Warszawa 1971–1973.
4
cenzury politycznej, nadzwyczaj pilnie śledzącej i starannie trzebiącej wszystkie tego rodzaju
wyrażenia – w zupełnie naturalny sposób utożsamiał się w umyśle każdego czytelnika
-patrioty bądź to z nim samym, bądź to w ogóle z przeciętnym obywatelem ówczesnego
Królestwa,
Z
jednej strony skazanym na milczenie przez „opiekuńczy rząd”, zakazujący mó-
wić, pisać, a nawet myśleć o wolności, niepodległości i wszystkich najpiękniejszych trady-
cjach narodowych, z drugiej zaś dobrowolnie uciekającym „w milczenie”, nie mógł bowiem
mówić tego, co pragnął, nie chciał zaś mówić tego, czego się od niego spodziewano i wyma-
gano.
Obok milczenia-przymusu rosło i rozwijało się milczenie-obowiązek, milczenie wielkiej
wagi nieraz, a czasem i wielkiego tragizmu, praktykowano je bowiem w obliczu perfidnych
inkwizytorów politycznych, usiłujących często złamać je w śledztwie przy pomocy okrutnych
tortur, którym poddawano milczących. Najpiękniejszym a zarazem najstraszniejszym przy-
kładem owego drugiego milczenia było zachowanie się Karola Levittoux, bliskiego druha
Norwidowego, który wolał spalić się żywcem w swojej samotnej celi więziennej aniżeli za-
łamać podczas wielokrotnie powtarzanych tortur i wydać w następstwie nazwiska przyjaciół
oraz towarzyszy spiskowych.
2
Trzecia postać milczenia najwymowniej została ukazana przez samego Norwida w jego
wierszu Wieczór w pustkach (1840), gdzie zaliczył je zresztą do
c i s z y.
Była to owa przejmująca, bolesna cisza milczącego tłumu:
Która wtedy się zjawia, kiedy męczennika
Na śmierć wloką – ta Cisza zbrodniczo-niewinna
Po skroniach widzów łaskoce lub wnika
Na dno serc – razem ze krwią wybiega do góry,
Gra kroplami po żyłach i w tak silne chóry
Splata muzykę życia – że na dźwięk ostatni,
Pełny, krzepki, przeciągły, serca się nawłóczą,
Jak paciorki różańca – a ludzie się uczą
Konać po chrześcijańsku
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
I 29-30
Takie właśnie brzemienne modlitwami i klątwami milczenie panowało w Warszawie w li-
stopadzie 1833 r., podczas publicznej egzekucji, której ofiarą był Artur Zawisza, i o takim
samym milczeniu donosili do Warszawy świadkowie męczeńskiej śmierci Szymona Konar-
skiego, powieszonego w Wilnie w r. 1839, w obliczu parotysięcznego tłumu rodaków.
Opis Norwida był oczywiście umyślnie zaciemniony (anonimowy „męczennik”) i w jakiś
sposób zaszyfrowany (dość chyba zwrócić uwagę na brak rymu do „ostatni”, na zerwany wers
oraz na zagadkową linię kropek), co z jednej strony było naturalnym pokwitowaniem owego
przymusowego milczenia, z drugiej jednak nadzwyczaj ważnym świadectwem swoistej walki
prowadzonej z takim milczeniem, treści przemilczane zostały bowiem, wbrew wyraźnym
zakazom władzy, zakomunikowane czytelnikom, ale zakomunikowane w sposób nadzwyczaj
kunsztowny, aluzyjny, za pośrednictwem nader wymownych drobiazgów: napomknięć, nie-
dopowiedzeń oraz opuszczeń.
Norwid doskonale zdawał sobie sprawę z ogromnej roli odgrywanej przez takie niepozor-
ne drobiazgi – „im bywa więcej uwstręconą wolność opinii jawnie i swobodnie wyrażanej –
pisał na ten temat po latach – tym głębszej, donośniejszej i bardziej piorunnej siły nabierają
2
Relacja Norwida o zgonie Levittoux znajduje się w liście Zygmunta Krasińskiego z 27 stycznia 1848 r.: Li-
sty do Delfiny Potockiej. 1846–1848. Przysposobił do druku Adam Żółtowski, Poznań 1938, s. 523–24.
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]